Gaslighting

Gaslighting-rozpoznawanie zjawiska i podstawowe sposoby radzenia sobie

 

Czym jest gaslighting

Termin gaslighting wywodzi się ze sztuki Patricka Hamiltona (1939) zatytułowanej „Gas Light”, w której bohater (Jack) kieruje w stronę swojej żony (Belli) różne zachowania manipulacyjne, takie jak groźby, zawstydzanie czy obwinianie i zaprzecza temu wszystkiemu, kiedy dochodzi między nimi do konfrontacji. W jednej ze scen Jack zapewnia żonę, że przygasanie światła w lampie gazowej w ich domu, to jedynie jej wyobrażenie (co nie jest prawdą). Jack stara się przekonać Bellę, że „zwariowała” i umieścić ją w zakładzie dla osób chorych psychicznie. Gaslighting można zatem rozumieć jako taktykę wywierania wpływu w relacji mającą na celu obniżenie u drugiej osoby jej pewności siebie oraz zmniejszenie wiary w jej zdrowy rozsądek i przekonania, a także unieważnianie jej emocji, co ma prowadzić do uzyskania kontroli i władzy u sprawcy.

Barton i Whitehead (1969) przedstawili pierwsze akademickie prace dotyczące gaslightingu w postaci dwóch studiów przypadków mężczyzn poddawanych przemocy psychicznej przez swoje żony. Obaj mężczyźni zostali pierwotnie przyjęci do szpitala z oskarżeniami o przemoc i agresję, którym zaprzeczali. Po przyjęciu obaj wykazywali objawy łagodnej depresji i lęku, ale bez impulsywnych i agresywnych tendencji. Obecnie uważa się, że łagodna depresja i lęk są powszechnymi objawami u ofiar gaslightingu [7] Wkrótce odkryto, że ich żony były niewierne. Kiedy jeden z mężczyzn skonfrontował w związku z tym swoją żonę powiedziała mu, żeby „nie wygłupiał się” i oskarżyła go o bycie „pijakiem”, którego należy „zamknąć”. Takie taktyki oparte na unieważnianiu i zastraszaniu uważa się za powszechnie stosowane przez sprawców gaslightingu [7].

Są badania, które sugerują, że kobiety są znacząco częściej ofiarami niż sprawcami gaslightingu [5, 7] jednak wyniki innych badań pokazują, że kiedy bada się ogólnie przemoc psychiczną w relacjach romantycznych, to nie ma znaczących różnic międzypłciowych jeśli chodzi o rolę sprawcy i ofiary [11, 13] Poza relacjami romantycznymi, taka forma nadużycia jaką jest gaslighting, może wystąpić w różnych relacjach międzyludzkich, szczególnie wtedy, gdy istnieje nierówna dynamika sił, np, miejscu pracy czy w polityce [1, 8, 17].

Obecnie wyróżnia się 4 podstawowe sygnały, że zachowanie jakiejś osoby w Twoim kierunku może być gaslightingiem:

• Unieważnianie Twoich emocji: „Jesteś zbyt wrażliwy/a”, „Za bardzo się tym przejmujesz”, „Histeryzujesz”
• Przekręcanie faktów: „Wcale cię tak nie nazwałem/łam” „Ty zawsze…”, „Ty nigdy…”
• Zmuszanie Cię do przeproszenia: „To przez ciebie to zrobiłem”
• Zaczynasz wątpić w swoje przekonania; zdecydowanie częściej niż wcześniej zastanawiasz się co jest prawdziwe, a co nie i czy nie przesadzasz lub czy czegoś źle nie zrozumiałeś/łaś

 

Cechy osobowości u ofiar i sprawców gaslightingu

Przeprowadzono wiele badań dotyczących cech osobowości, które korelują z byciem sprawcą gaslightingu [3, 6, 9, 12, 19, 20] oraz jego ofiarą [4, 14, 15, 16, 18].

Należy zwrócić uwagę, że korelacja oznacza współwystępowanie, a nie wpływ. W związku z tym, nie można uznać, że osoba prezentująca poniższe cechy, będzie, z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem, sprawcą lub ofiarą gaslightingu. Indywidualne ścieżki rozwoju człowieka są kształtowane przez wiele różnych czynników, zarówno osobowościowych, jak i środowiskowych.

Cechy osobowości współwystępujące z byciem sprawcą gaslightingu, to:

– trudności z kontrolą impulsów (cecha osobowości antyspołecznej)

– niestabilność w relacjach interpersonalnych – idealizowanie vs dewaluowanie drugiej osoby (cecha osobowości z pogranicza)

– trudności z empatyzowaniem i skłonność do interpretowania wydarzeń jako zagrażających (cechy osobowości narcystycznej)

-podejrzliwość, wrogość i zachowania kontrolujące (cechy osobowości paranoicznej)

-separowanie się od relacji międzyludzkich (cecha osobowości schizoidalnej)

 

Cechy osobowowości współwystępujące z byciem ofiarą gaslightingu, to:

– obniżona samokontrola – rozumiana jako zmniejszona świadomość konsekwencji zachowań

– negatywna afektywność – tendencja do doświadczania nieprzyjemnych stanów emocjonalnych (w tym poczucia winy, wstydu, strachu, smutku, złości, wstrętu)

– neurotyczność – niska odporność na stres i skłonność do popadania w stany lękowe

– poszukiwanie doznań – poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia ich sobie

– znieczulenie emocjonalne – brak empatii, lekceważenie uczuć innych (oraz swoich)

 

Jednoznaczne określenie tego, czy dana zmienna (w tym przypadku cecha) wpływa na bycie sprawcą lub ofiarą gaslightingu lub jest efektem bycia sprawcą lub ofiarą, jest dużym wyzwaniem metodologicznym. Tak jak wspomniano wcześniej, badania opisują jedynie współwystępowanie, a nie związek przyczynowy.

 

Jak rozpoznać gaslighting

Doświadczanie gaslightingu może mieć poważny wpływ na zdrowie psychiczne ofiary- jak już wspomniano za powszechne objawy uznaje się depresję oraz doświadczanie niepokoju [7]. W związku z tym, bardzo ważne wydaje się rozpoznanie, kiedy coś takiego przydarza się nam, aby móc zareagować jak najwcześniej. Kiedy indentyfikujesz gaslighting, rozpatruj dwa kryteria:

• Wzorzec zachowania- czyli zachowanie dotyczące zaprzeczania Twoim doświadczeniom pojawia się regularnie- na przykład często słyszysz „Tylko żartowałem/łam” lub „Nie chciałem/łam doprowadzić cię do płaczu”,
• Intencjonalność lub złośliwość zachowania- czyli czy osoba, która zaprzecza Twoim doświadczeniom robi to po to, żeby nie ujawnić swojego nieodpowiedniego zachowania, nie musieć przyznać się do błędu i/lub zatrzymać Cię w relacji

 

Gaslighting a odmienne interpretacje wydarzeń i tendencyjność naszej pamięci

Każdy z nas może znaleźć się w sytuacji kiedy zachowanie drugiej osoby może wyglądać na gaslighting, ale w rzeczywistości nie musi tak być. Chciałabym, żebyś poświęcił/a chwilę na przypomnienie sobie czy powiedziałeś/łaś kiedyś któreś zdanie z poniższych:

„Nie zrozumiałeś mnie; Nie to miałem/łam na myśli”

„Ja inaczej to zapamiętałem/łam”

„Nie chciałem/łam tego zrobić”

„To, co powiedziałem/łam, nie było takie złe”

Prawdopodobnie większość z nas powiedziała coś takiego w różnych relacjach. Czy to oznacza, ze jesteśmy sprawcami gaslightingu? Niekoniecznie.

Większość ludzi mówi czasami coś, co może być nieczułe lub podszyte irytacją. Nie musi to być gaslighting, chyba że byłyby to powtarzające się w czasie zachowania oparte na unieważnianiu doświadczenia drugiej osoby. Również komunikaty wypowiadane w sytuacji sporu, które mają służyć wyjaśnieniu swojego punktu widzenia mogą być postrzegane raczej jako służące bronieniu siebie, niż celujące w drugą osobę.

Ważne jest pamiętanie o jednym z podstawowych założeń terapii poznawczo-behawioralnej, mianowicie, że nasze rozumienie danej sytuacji jest często oparte o nasze przeszłe doświadczenia, nasze samopoczucie fizyczne i psychiczne i to, na jakie aspekty danej sytuacji akurat zwróciliśmy uwagę, a co pominęliśmy. Wygłaszanie odmiennego poglądu może jednak mieć znamiona gaslightingu, jeżeli druga osoba unieważnia Twoje rozumienie jakiegoś aspektu rzeczywistości, zamiast je zaakceptować (czyli po prostu uznać, że występuje między wami różnica zdań, bez konieczności zgadzania się z Tobą).

Czasami ludzie mogą zaprzeczać pewnym aspektom doświadczeń (np. mówiąc „to nie do końca tak wyglądało” lub „zapomniałeś/łaś o tym, że…”), co nie musi oznacza gaslightingu, a może być związane z tym, że pamięć nie jest dosłownym zapisem obiektywnej prawdy. Często nasze wspomnienia powstają w oparciu o interpretację sytuacji, historię naszego życia, a także np. naszą stronniczość i  uprzedzenia.

 

Jeśli jesteś ofiarą gaslightingu

Poniżej opisuję kroki, które możesz podjąć, jeśli zachowania którejś z osób w Twoim otoczeniu rozpoznałeś/łaś jako gaslighting:

• Bądź uważny/a na to, co czujesz i zapisz to. Zapytaj sam/a siebie: Co czuję przy tej osobie? Czy się niepokoję? Czy czuję, że ta osoba będzie się ze mną sprzeczać? Czy kiedy jestem wśród innych ludzi, czuję się pewna/y siebie, a kiedy jestem z nim/z nią czuję, że coś jest nie tak? Zapisanie szczegółów, np. konkretnej sytuacji i daty, kiedy tak się czułeś/łaś może Ci pomóc w przyszłości, kiedy pojawi się u Ciebie zwątpienie w siebie. To może pomóc Ci zaufać sobie i swoim emocjom na tyle, żeby podjąć działanie- opuścić tę relację lub poszukać pomocy.

 

• Zwróć się do bliskiej Ci osoby po wsparcie. Dostęp do perspektywy osoby trzeciej może się okazać bardzo pomocny, jeśli jesteś w relacji z osobą, która Cię unieważnia. W innym wypadku, jeśli masz kontakt tylko z osobą, która stosuje gaslighting, to taka izolacja moze wpłynąć na to, że bardzo trudno będzie Ci nie dać się wciągnąć w tę taktykę.

 

• Wyznacz jasne granice. Postawione przez Ciebie granice mogą przerwać próbę gaslightingu i dać Ci zarówno fizyczny, jak i emocjonalny dystans. Możesz powiedzieć:

 

„Wydaje się, że pamiętamy te wydarzenia inaczej, więc nie wnikajmy w to teraz”

„Jeśli jeśli jeszcze raz nazwiesz mnie wariatką/wariatem, to wyjdę z pokoju”

„Możemy o tym porozmawiać, ale jeśli będziesz krzyczeć, to wyjdę z pokoju”

 

Bardzo ważne jest to, żebyś rzeczywiście trzymał/a się tych granic i żeby pojawiały się konsekwencje, o których wspominasz w tych komunikatach. W innym wypadku mogą one być ignorowane.

 

• Przekaż informację o takich zachowaniach działowi HR. Jeśli osobą, która uprawia gaslighting jest Twój współpracownik/szef, a nie możesz sobie pozwolić za zmianę pracy, spróbuj, w miarę możliwości omówić to z osobą, która przejawia takie zachowania. Jeśli nie czujesz się gotowy/a na taką rozmowę, zasięgnij pomocy w dziale HR. Pamiętaj, aby dokumentować wszystkie sytuacje, w których zachowanie tej osoby wywołuje u Ciebie niepokój, lęk czy złość. Innym pomysłem jest poszukanie innych osób, które też mają/miały takie trudności z tą osobą. W grupie siła- im więcej ofiar uda Ci się znaleźć, tym większą będziesz mieć szansę na uzyskanie wsparcia.

 

• Porozmawiaj ze specjalistą. Odzyskiwanie równowagi psychicznej po doświadczaniu gaslightingu może zająć bardzo dużo czasu i bardzo pomocne może być skorzystanie z pomocy specjalisty. Spotkania z psychologiem/psychoterapeutą mogą też zmniejszyć prawdopodobieństwo tego, że w przyszłości dojdzie do podobnej sytuacji. Terapia dla par może być bezpiecznym miejscem dla Ciebie i Twojego partnera/ Twojej partnerki do nauki nowych sposobów komunikacji i rozwiązywania konfliktów. Miej jednak na uwadze, że psycholog/psychoterapeuta ma obowiązek zgłaszania przemocy odpowiednim służbom. Jeśli więc doświadczasz regularnych nadużyć ze strony innej osoby, specjalista może pomóc Ci w stworzeniu planu wyjścia z tej relacji w taki sposób, który zapewni Ci bezpieczeństwo.

 

 

Techniki terapii dialektyczno-behawioralnej (DBT)

 

Jeśli uda Ci się rozpoznać sytuację, w której jesteś ofiarą gaslightingu, to możesz spróbować skorzystać z techniki STOPP. Jej celem jest zachowanie się w trudnej dla nas sytuacji w skuteczny sposób, czyli taki, który jest zgodny z naszymi wartościami i długoterminowymi celami, zamiast z obecnie odczuwaną emocją, jak na przykład lęk czy wstyd. Chociaż postępowanie oparte o chwilowo intensywnie odczuwaną emocję jest często najbardziej „dostępne” i automatyczne (w DBT nazywamy ten stan funkcjonowania „umysłem emocjonalnym”), to możemy go żałować w przyszłości, kiedy emocje już trochę opadną, a do głosu dojdzie tzw. umysł racjonalny.

S – Stop. Zatrzymaj się. Przerwij cokolwiek robisz. To może być sytuacja, w której emocje próbują kierować Tobą bez zastanowienia (np. mogę chcieć przepraszać w sytuacji, kiedy to druga osoba zraniła mnie)

T – Take a step back. Cofnij się o krok, spróbuj złapać dystans i perspektywę do tego, co się teraz dzieje. Jeśli to możliwe, to opuść na chwilę pomieszczenie. Weź głęboki wdech i powoli wypuść powietrze.

O – Obserwuj. Zauważ co się dzieje:

– w Tobie- Twoje myśli (i czy są pomocne dla Ciebie, czy nie) emocje, doznania w ciele

-dookoła Ciebie – np. co robią/mówią inni i czy to fakt (ona powiedziała, że wymyślam jakieś głupoty, kiedy mówię o moich emocjach), czy opinia (jestem dla niej niesprawiedliwy/znowu ją ranię moimi wymysłami)

P – Perspektywa. Spójrz na tę sytuację jakbyś był/a zewnętrznym obserwatorem. Jakiej rady udzieliłbyś/udzieliłabyś przyjacielowi, który byłby w takiej sytuacji? (np. gdybym był/a zewnętrznym obserwatorem, to zobaczyłbym/zobaczyłabym osobę, która po raz 3 w tym tygodniu mówi drugiej osobie, że coś co zrobiła jest przykre, a w odpowiedzi słyszy, że znowu coś wymyśla/za bardzo się przejmuje; swojemu przyjacielowi powiedziałabym, że jego partner źle go traktuje i że zasługuje na bycie wysłuchanym i przeproszonym oraz, że jego emocje są ważne i ma prawo o nich mówić)

P – Praktykuj to, co dla Ciebie skuteczne, konstruktywne. Bądź wierny/a swoim zasadom/wartościom. Jakie będą wyniki/konsekwencje różnych Twoich zachowań w odpowiedzi na tę sytuację?

W ostatnim punkcie umiejętności STOPP może się przydać inna z umiejętności dialektyczno-behawioralnych- DEAR MAN.

 

D – Describe. Opisz sytuację trzymając się faktów (bez naszych opinii/ocen, które innym ludziom jest stosunkowo łatwo podważyć)

E – Express. Wyraź swoje uczucia i myśli o tej sytuacji. Staramy się nie zakładać, że druga osoba już to wie. Unikamy tutaj sformułowań „(nie) powinieneś/powinnaś”. Możemy zamiast tego użyć komunikatu „ja chciałabym/chciałbym”

A – Asertywnie wyraź swoją prośbę lub odmowę dotyczącą tej sytuacji.

Unikamy tutaj sformułowań „(nie) powinieneś/powinnaś”. Możemy zamiast tego użyć    komunikatu „ja chciałabym/chciałbym”

R – Reinforce. Wzmocnij zachowanie, którego chcesz/potrzebujesz od drugiej osoby, tłumacząc jej pozytywne efekty, które będą jego wynikiem. Jeśli okaże się to konieczne, możesz także wyjaśnić negatywne konsekwencje sytuacji, w której nie dostaniesz tego, czego chcesz/potrzebujesz, jednak bardziej skuteczne dla podtrzymania relacji z tą osobą (jeśli nam na tym zależy) będą nagrody, niż kary.

 

M – Mindful. Bądź uważny/a, czyli skup się na swoim celu (proszenie/odmawianie). Jeśli druga osoba zmienia temat, grozi Ci lub atakuje, zignoruj to i powtarzaj swoją prośbę/odmowę, jak zdarta płyta.

A – Appear confident. Wydawaj się pewny/a siebie np. przez swój ton głosu i postawę ciała. Utrzymuj kontakt wzrokowy.

N – Negocjuj. Jeśli Twoja prośba/odmowa nie zostanie przyjęta, zaproponuj inne rozwiązanie problemu lub pójdź na kompromis. Jeśli Twoje alternatywy nadal nie są przyjmowane, przekaż odpowiedzialność drugiej osobie – zapytaj o jej propozycje rozwiązań.

 

 

Przykład umiejętności DEAR MAN w sytuacji gaslightingu:

D: Powiedziałeś, że jestem histeryczką, kiedy zapytałam dlaczego spędzasz tyle czasu ze swoją współpracowniczką po godzinach pracy.

E: Jest mi przykro bo mam takie myśli, że nie obchodzą Cię moje uczucia i myśli, które mówią o tym, że nie chcesz rozmawiać o tym, co dla mnie ważne.

A: Chciałabym, żebyśmy porozmawiali teraz o Twojej relacji z tą kobietą. Proszę, żebyś mi nie przerywał i dał dokończyć wypowiedź i ja zrobię to samo.

R: Dzięki temu nasza relacja się wzmocni- Ty będziesz mógł mi wytłumaczyć tę sytuację, a ja będę czuła, że mogę Ci mówić o moich myślach i emocjach przez co unikniemy kłótni i będziemy mogli się ze sobą komunikować spokojniej, w przyjemniejszej dla nas obojga atmosferze.

N: To w takim razie chociaż nie używaj w moim kierunku wyzwisk, takich jak histeryczka,… Nie godzę się na to.

 

 

Bibliografia

1.Abramson, K. (2014). Turning up the Lights on Gaslighting. Philosophical perspectives, 28(1), 1-30.

2.Barton, R. i Whitehead, J. A. (1969). The gas-light phenomenon. The Lancet, 293(7608), 1258-1260.

3.Bowen, E. (2011). The rehabilitation of partner-violent men. Wiley Blackwell.

4.Daigle, L. E. i Teasdale, B. (2018). Psychopathic traits and recurring victimization: An examination          using a community and clinical sample. Criminal Justice and Behavior, 009385481876096.

5.Dorpat, T. L. (1996). Gaslighting: The double whammy, interrogation, and other methods of covert       control in psychotherapy and analysis. Jason Aronson, Inc.

6.Ehrensaft, M. K., Cohen, P., i Johnson, J. G. (2006). Development of personality disorder symptoms      and the risk for partner violence. Journal of Abnormal Psychology, 115(3), 474–483

7.Gass, G. Z. i Nichols, W. C. (1988). Gaslighting: A marital syndrome. Contemporary Family Therapy,       10(1), 3-16.

8.Gibson, C. (2017, January 27). What we talk about when we talk about Donald Trump and       'gaslighting’.

9.Hamberger, L. K., Lohr, J. M., i Gottlieb, M. (2000). Predictors of treatment dropout from a spouse        abuse abatement program. Behavior Modification, 24(4), 528–552.

10.Hamilton, P. (1939). Angel Street. Samuel French (1942). New York, NY.

11.Harned, M. S. (2001). Abused women or abused men? An examination of the context and     outcomes of dating violence. Violence and Victims, 16(3), 269–285.

12.Holtzworth-Munroe, A. i Meehan, J. C. (2004). Typologies of men who are maritally violent:  Scientific and clinical implications. Journal of Interpersonal Violence, 19(12), 1369–1389.

13.Kimmel, M. S. (2002). “Gender symmetry” in domestic violence: A substantive and methodological   research review. Violence Against Women, 8(11), 1332–1363.

14.Lodewyk, K. R. (2018). Associations between University students’ personality traits and          victimization and its negative affect in school physical education. Journal of Physical Education

15.Ménard, K. S. i Pincus, A. L. (2014). Child maltreatment, personality pathology, and stalking   victimization among male and female college students. Violence and Victims, 29(2), 300–316.

16.Schreck, C. J., Stewart, E. A. i Fisher, B. S. (2006). Self-control, victimization, and their influence on      risky lifestyles: A longitudinal analysis using Panel data. Journal of Quantitative Criminology,      22(4), 319–340.

17.Simon, G. (2010). In sheep’s clothing: Understanding and dealing with manipulative people. Little       Rock, AR: Parkhurst Brothers, Inc.

18.Stoel, R. D., De Geus, E. J. C. i Boomsma, D. I. (2006). Genetic analysis of sensation seeking with an    extended twin design. Behavior Genetics, 36(2), 229–237.

19.White, H. R. i Widom, C. S. (2003). Intimate partner violence among abused and neglected children   in young adulthood: The mediating effects of early aggression, antisocial personality, hostility       and alcohol problems. Aggressive Behaviour, 29(4), 332–345.

20.Yang, S. i Mulvey, E. P. (2012). Violence risk: Re-defining variables from the first-person perspective.  Aggression and Violent Behavior, 17(3), 198–207.

 

 

Artykuł przygotowała i opracowała Marta Łuńska – psychoterapeutka naszego Centrum pracująca w nurcie DBT